Wat is een conceptueel model en welke variabelen voeg je toe? (2024)

Een conceptueel model is de visuele weergave van de verwachte oorzaak-gevolgrelatie tussen onafhankelijke en afhankelijke variabelen, eventueel met de toevoeging van modererende variabelen, mediërende variabelen en controlevariabelen.

In het conceptueel model (conceptual framework) laat je zien welke verbanden tussen variabelen je verwacht. De eerste versie van zo’n model stel je op voordat je aan het daadwerkelijke onderzoek begint.

In dit artikel gebruiken we een voorbeeld over studente Sahar die geïnteresseerd is in de relatie tussen het aantal uur dat iemand studeert en het tentamencijfer dat iemand haalt.

Het type onderzoek: Toetsend

Een conceptueel model is een gebruikelijk onderdeel van een toetsend onderzoek (zoals een experiment), maar wordt minder vaak gebruikt voor beschrijvende of descriptieve onderzoeken. Bij een toetsend onderzoek formuleer je op basis van wetenschappelijke literatuur hypothesen die je vervolgens toetst (met behulp van statistische analyses).

Oorzaak-gevolgrelatie (causaal verband)

De basis van toetsend onderzoek en de start van het conceptueel model is vaak een hypothese over een oorzaak-gevolgrelatie. Dit wordt ook wel een causaal verband genoemd. Bij toetsend onderzoek in je scriptie probeer je een oorzaak-gevolgrelatie of correlatie aan te tonen.

In dit voorbeeld is de oorzaak het vele studeren en het gevolg het goede tentamencijfer. Sahar is na deze ervaring enthousiast geworden en wil graag haar scriptie schrijven over de relatie tussen studeren en cijfers, omdat ze wil aantonen dat het cijfer niet op toeval berust. Ze wil de veronderstelde hypothese op wetenschappelijke manier toetsen.

Variabelen

Om de oorzaak-gevolgrelatie te onderzoeken, start Sahar met het inventariseren van haar verwachtingen in de vorm van een conceptueel model. Dit model bevat alle variabelen waarin een onderzoeker geïnteresseerd is, maar ook andere variabelen die een invloed kunnen hebben.

Een variabele kan worden gedefinieerd als een factor of eigenschap van een onderzoeksobject die kan worden gemanipuleerd en/of gemeten.

De twee variabelen waarin Sahar het meest geïnteresseerd is, zijn “aantal uren studeren” en “cijfer voor het tentamen”.

Onafhankelijke variabelen en afhankelijke variabelen

Bij een oorzaak-gevolgrelatie is er altijd sprake van twee soorten variabelen. De onafhankelijke variabele en de afhankelijke variabele. In dit geval is het cijfer voor het tentamen volgens Sahar afhankelijk van het aantal uren dat iemand studeert. Daarom is het cijfer de afhankelijke variabele en het aantal uren dat iemand studeert de onafhankelijke variabele.

In een conceptueel model zijn er vaak meerdere onafhankelijke variabelen die de afhankelijke variabele beïnvloeden. In het voorbeeld zouden we bijvoorbeeld ook nog de onafhankelijke variabele “het aantal minuten om de tentamenvragen te beantwoorden” kunnen toevoegen, maar voor nu houden we het even bij één onafhankelijke en één afhankelijke variabele.

Een conceptueel model opstellen

Nu we de onafhankelijke en afhankelijke variabelen hebben bepaald, kan het conceptueel model worden opgesteld. Bij het ontwerpen van een conceptueel model maak je gebruik van kaders (blokken), pijlen en lijnen.

In de kaders vermeld je de variabelen. Een pijl tussen twee begrippen geeft aan dat de variabele waar de pijl vandaan komt invloed uitoefent op de variabele waarnaar de pijl verwijst.

Als je wel een samenhang (correlatie) verwacht tussen twee variabelen, maar geen causaal verband, dan gebruik je een lijn.

Sahars eerste versie van het conceptueel model bevat alleen de onafhankelijke variabele “uren studeren” en de afhankelijke variabele “cijfer voor het tentamen”.

Een conceptueel model uitbreiden met extra variabelen

Een conceptueel model bevat meestal niet alleen onafhankelijke en afhankelijke variabelen, maar ook andere soorten variabelen. Afhankelijk van het type onderzoek wil je vaak nog andere aspecten van de oorzaak-gevolgrelatie laten zien. In dat geval voeg je een of meerdere extra variabelen toe:

• Modererende variabelen
• Mediërende variabelen
• Controlevariabelen

Uitbreiding 1: Modererende variabele

Een modererende variabele verandert de sterkte, richting of aanwezigheid van het effect dat de onafhankelijke variabele op de afhankelijke variabele heeft.

In dit voorbeeld van Sahar bestaat er een causale relatie tussen het aantal uren dat een student studeert en het tentamencijfer. Des te meer uren een student studeert, des te hoger het tentamencijfer is.

Sahar verwacht echter dat andere variabelen deze relatie beïnvloeden en kiest ervoor om de moderator “IQ” toe te voegen. De hoogte van het IQ van de student verandert het effect dat de variabele “uren studeren” heeft op het tentamencijfer. Des te hoger het IQ, des te minder uren de student nodig heeft om een hoog tentamencijfer te halen.

Figuur 1 laat de relatie tussen het aantal uren studeren en het tentamencijfer zien, zonder de invloed van een moderator. Een student die 20 uur studeert, haalt volgens Figuur 1 een 10 voor het tentamen.

Bij Figuur 2 heeft Sahar de moderator “IQ” toegevoegd met als waarde een IQ van 120. De grafiek laat zien dat de student nu al na 15 uur studeren een 10 haalt.

In Figuur 3 heeft de moderator “IQ” een waarde van 150. De grafiek laat zien dat een student met dit IQ maar 5 uur hoeft te studeren om een 10 te halen voor het tentamen.

Deze drie figuren maken duidelijk dat de waarde van het IQ de relatie tussen het aantal uren studeren en het tentamencijfer verandert. Een student met een hoger IQ hoeft minder uren te studeren om een 10 te halen voor het tentamen dan een student met een lager IQ.

Uitbreiding 2: Mediërende variabelen

Een mediërende variabele laat zien hoe of waarom een bepaalde onafhankelijke variabele invloed uitoefent op een afhankelijke variabele. Dit type variabele wordt veroorzaakt door een onafhankelijke variabele, beïnvloedt zelf de afhankelijke variabele, en zorgt voor een sterkere relatie tussen de onafhankelijke en afhankelijke variabele.

Het is best lastig om een mediërende variabele te interpreteren. Je onderbouwt beweringen over dit type variabele altijd met een statistische analyse.

Sahar voegt de mediërende variabele “aantal gemaakte oefensommen” toe aan het conceptueel model. Deze variabele staat tussen de onafhankelijke en afhankelijke variabele in.

De relatie kan daardoor op de volgende manier worden geïnterpreteerd:

• Des te meer uren een student studeert, des te meer oefensommen de student maakt.
• Des te meer oefensommen de student maakt, des te hoger het tentamencijfer.

Door de mediërende variabele toe te voegen aan het conceptueel model wordt de oorzaak-gevolgrelatie tussen de onafhankelijke en afhankelijke variabele dus versterkt en verklaard.

Uitbreiding 3: Controlevariabelen

Controlevariabelen zijn variabelen waarin je niet geïnteresseerd bent, maar die je wel meeneemt in je onderzoek, omdat ze de resultaten kunnen beïnvloeden. Als je geen rekening houdt met controlevariabelen, kun je niet met zekerheid zeggen dat het effect veroorzaakt wordt door de onafhankelijke variabele.

Aangezien Sahar met zekerheid wil kunnen zeggen dat de verandering in de afhankelijke variabele wordt veroorzaakt door de onafhankelijke variabele, voegt ze ook een controlevariabele toe aan het conceptueel model. Ze kiest ervoor om “gezondheid” toe te voegen, omdat iemands gezondheid invloed kan uitoefenen op de afhankelijke variabele “tentamencijfer”.

Als ze later een enquête afneemt bij studenten om de relatie tussen het aantal uren studeren en het tentamencijfer te onderzoeken, zal ze niet alleen vragen naar deze twee aspecten, maar ook naar de gezondheid.

Veelgestelde vragen

Wat is een controlevariabele in je onderzoek?

Controlevariabelen zijn alle variabelen die constant worden gehouden in een onderzoek. Het zijn variabelen waarin je niet geïnteresseerd bent, maar waarvoor wordt gecontroleerd, omdat ze resultaten kunnen beïnvloeden.

Waarom zijn controlevariabelen belangrijk voor je onderzoek?

Controlevariabelen helpen je om een ​​correlatie of causaal verband tussen variabelen vast te stellen door de interne validiteit te verbeteren.

Als je niet controleert voor relevante externe variabelen, kunnen deze de uitkomsten van je onderzoek beïnvloeden en kun je mogelijk niet aantonen dat de resultaten daadwerkelijk het gevolg zijn van een manipulatie van de onafhankelijke variabele.

Wat is het verschil tussen een mediërende en modererende variabele?

Een mediërende variabele verklaart het proces waardoor twee variabelen gerelateerd zijn, terwijl een modererende variabele de sterkte en richting van die relatie beïnvloedt.

Kan ik meerdere onafhankelijke of afhankelijke variabelen onderzoeken in mijn onderzoek?

Het is mogelijk om meerdere variabelen te onderzoeken in een experiment, maar je dient dan ook meerdere onderzoeksvragen te formuleren.

Je bent bijvoorbeeld geïnteresseerd in het effect van dieet op gezondheid. Je kunt meerdere maten gebruiken om de gezondheid te meten, zoals de bloedsuikerspiegel, hartslag en bloeddruk. Iedere maat is een aparte afhankelijke variabele die gepaard gaat met een eigen onderzoeksvraag.

Je bent niet alleen geïnteresseerd in iemands dieet, maar ook in de mate van fysieke activiteit (of zelfs het effect van een combinatie van die twee). Je spreekt dan van twee onafhankelijke variabelen.

In een experiment manipuleer je slechts één onafhankelijke variabele per keer om de interne validiteit te waarborgen.

Wat zijn onafhankelijke en afhankelijke variabelen?

Je kunt onafhankelijke (independent variables) en afhankelijke variabelen (dependent variables) beschouwen als oorzaken en gevolgen:

• De onafhankelijke variabele is de variabele waarvan je denkt dat deze de oorzaak is.
• De afhankelijke variabele is de variabele waarvan je denkt dat deze het gevolg is.

In een experiment manipuleer je de onafhankelijke variabele en meet je de afhankelijke variabele. Je wilt onderzoeken of de onafhankelijke variabele invloed uitoefent op de afhankelijke variabele.

Een voorbeeld is een onderzoek naar het effect van verschillende soorten muziek op de productiviteit op werk. De onafhankelijke variabele (vermoedelijke oorzaak) is de muziek en de afhankelijke variabele (vermoedelijk gevolg) is de productiviteit op werk.